کشته شدن ابوبکر البغدادی رهبر گروه تروریستی داعش در حمله اکتبر سال جاری توسط نیروهای امریکایی در منطقه باریشه استان ادلب تحلیل‌های متفاوتی را از جانب کارشناسان در خصوص آینده این گروه و فعالیت‌های تروریستی در منطقه خاورمیانه به همراه داشت. گروهی معتقد بودند که کشته شدن بغدادی در کنار از دست رفتن کلیه مناطق تحت تصرف این گروه و کشته شدن اکثر رهبران و فرماندهان بارز آنها به منزله پایان عمر داعش خواهد بود. دسته ای دیگر اما معتقدند مطالعه تاریخچه فعالیت گروه‌های تکفیری در منطقه نشان می‌دهد مرگ یک رهبر نه تنها به معنی پایان کار گروه نبوده بلکه در مواردی موجب آزادسازی ناگهانی پتانسیل مخفی آنها شده است. به منظور تحلیل بهتر این موضوع بهتر است ابتدا به تاریخچه و زمینه‌های شکل گیری تروریسم تکفیری در کشور عراق بپردازیم.
تاثیر اقدامات صدام حسین بر رشد اندیشه‌های تکفیری
در اواخر دهه ۸۰ و ابتدای دهه ۹۰ میلادی صدام حسین رییس‌جمهور معدوم عراق و سران حزب بعث به این نتیجه میرسند که تفکرات حزب حاکمشان و تاکید صرف بر اندیشه ناسیونالیسم عربی برای جلب حمایت عمومی مردم کافی نیست. انتخاب حاکمان بعثی عراق برای ایجاد جنبشی جدید "اسلامگرایی" بود. البته این گرایش به تفکرات اسلامی و دینی تا جایی مجاز بود که اساس تفکرات حزب بعث و قوانین اصلی آن را زیر سوال نبرد. طبق اسنادی که در سال ۲۰۰۳ پس از اشغال عراق، به دست نیروهای امریکایی افتاد نخستین بار این موضوع در جلسه سری حزب بعث موسوم به رهبری ملی (القیاده القومیه) در سال ۱۹۸۶ مطرح میشود که با موافقت عمده اعضا به جز ۲ نفر همراه میشود: طارق عزیز تنها عضو غیر مسلمان (مسیحی) حلقه اصلی رهبری حزب بعث و برزان التکریتی برادر ناتنی صدام و رییس سازمان اطلاعات عراق.
برزان در کتاب خاطرات خود میگوید: اتحاد با مذهبی ها اشتباه است زیرا اساس بنیان بعث و تفکر مدرن نمیتواند با آنها پیوند داشته باشد.
جنگ کویت و سرعت بخشیدن به اندیشه‌های تبلیغاتی دینی
حمله ارتش بعث عراق به کویت و اشغال این کشور در ماه آگوست ۱۹۹۰ میلادی موجب شد امریکا و ائتلافی از کشورهای عضو سازمان ملل تصمیم به حمله نظامی و آزادسازی کویت بگیرند. در ابتدای ژانویه ۱۹۹۱ حدود ۵ ماه پس از اشغال کویت، نبرد آغاز شد. تنها چند روز پیش از شروع حملات ائتلاف در ۱۷ ژانویه، صدام حسین طی یک برنامه زنده تلویزیونی با دست خط خود عبارت "الله اکبر" را به پرچم این کشور اضافه کرد.
دیگر اقدام صدام در این ماه تاسیس بانک اسلامی عراق بود. شکست سنگین و خردکننده ارتش عراق در جنگ کویت و وضعیت نابسامان اقتصادی و معیشتی مردم در دوره پس از آن موجب شد حزب بعث علاقه بیشتری به ترویج تفکرات اسلامی نشان دهد. تابستان سال ۱۹۹۳ صدام رسما تاسیس "جنبش ایمان" یا الحمله الایمانیه را اعلام کرد. به موجب این قانون کلیه کلوپ‌های شبانه و مشروب فروشی‌ها در سراسر عراق تعطیل شدند و کمی بعد مجوز فروش مشروبات الکلی را تنها به غیر مسلمانان ارائه میدادند و فروش آن در شهرهای مذهبی نظیر کربلا و نجف و محله اعظمیه بغداد به کلی ممنوع شد.
همچنین دانشگاه مطالعات قرآنی بغداد که در سال ۱۹۸۹ به منظور مقابله با تفکرات سلفی تشکیل شده بود اینبار به محلی برای اجرا شدن طرح های جدید حزب بعث مبدل گشت. از سال ۱۹۹۲ ون شیعه و سنی به شرط تایید از سوی کمیته مرکزی حزب بعث مجاز به فعالیت در راستای تبلیغات دینی در این دانشگاه شدند.
همچین پزوهشگاه عالی حوزه قرآن کریم به ریاست عزت ابراهیم الدوری از سران مشهور حزب بعث و نفر دوم تشکیلات پس از صدام حسین، مامور نظارت بر آموزش مبانی قرآنی به اعضای حزب بعث شد. ساخت مساجد جدید و باشکوه با هزینه بسیار زیاد در بغداد و سایر مناطق عراق از جمله مسجد مشهور ام المعارک در منطقه غزالیه بغداد که ساخت آن ۸ سال طول کشید از دیگر اقدامات حزب بعث در این دوره زمانی بود.
ظهور رهبران آینده تروریسم عراق از دل برنامه‌های تبلیغی حزب بعث
ترویج تفکرات دینی و اسلامی توسط حکومت صدام باعث شد تا مبلغان و گروه‌های تندرو و سلفی و نمایندگان گروه القاعده که مدت‌ها از ترس مجازات حزب بعث جرات فعالیت نداشتند فرصت مغتنم را برای به واقعیت پیوستن رویایی حکومت اسلامی مد نظر خود به دست آورند. یکی از مشهورترین افرادی که دکترای علوم دینی خود را از دانشگاه مطالعات قرآنی بغداد گرفت جوانی با نام ابراهیم البدری بود که سالها بعد تحت نام ابوبکر البغدادی رهبری گروه تروریستی داعش را به عهده گرفت.
همچنین اجبار پرسنل امنیتی و ارتش برای کسب آموزه‌های دینی در این دوره موجب شد پس از سقوط صدام بسیاری از ارکان اصلی سیستم نظامی و اطلاعاتی حزب بعث جذب اندیشه‌های تندرو و تکفیری نمایندگان القاعده که از سوی اسامه بن لادن به این کشور فرستاده شده بودند. مشهورترین افراد در این بین سمیر الخلیفاوی(حاجی بکر)، عبدالرحمن مصطفی(ابوعلی الانباری)، عدنان البیلاوی و فاضل حیالی(ابومسلم الترکمانی) بودند.
سقوط حکومت صدام و آغاز دوره تروریسم تکفیری در عراق
در دوران پس از اشغال نظامی عراق توسط ارتش امریکا گروه‌های مختلف تروریستی نظیر "جماعت توحید و جهاد"، "تنظیم القاعده فی بلاد الرافدین" و . تشکیل شد. اما اصلی ترین گروه که به ثبات کامل رسید القاعده عراق تحت رهبری ابومصعب ارقاوی نماینده رسمی بن لادن بود. زرقاوی بدون شک تندروترین و خشن ترین رهبر گروه‌های تکفیری منطقه در دو دهه اخیر بوده است. فردی که به دلیل کشتار و خشونت بیش از حد حتی نسبت به مردم اهل سنت عراق شدیدا از سوی گروه‌های تحت بیعت خود تحت انتقاد و فشار بود. همچنین با توجه به ملیت اردنی و غیر بومی وی بسیاری از سران عشایر و قبایل عراقی که تمایل به اندیشه‌های تکفیری داشتند حاضر به اطاعت از وی نشدند. زرقاوی در سال ۲۰۰۶ در خانه امنی در شهر بعقوبه استان دیاله عراق هدف حمله نیروی هوایی امریکا قرار گرفت و کشته شد.مرگ وی مثال بارزی از ظهور قدرتی جدید و آزاد شدن پتانسیل نهفته در دل یک جریان تکفیری پس از کشته شدن رهبر آن است. پس از مرگ زرقاوی شورای رهبری القاعده عراق، ابوعمر البغدادی را به عنوان رهبر جدید گروه منسوب کرد. اما در واقعیت وی به هیچ وجه فرد مهم و در جایگاه رهبری این گروه نبود. ابوعمر بر خلاف لقب دروغینش حتی اهل شهر بغداد نیز نبود و محل تولد وی شهر حدیثه در استان الانبار و در فاصله ۱۳۰ کیلومتری پایتخت عراق بود.
شخصی که در پشت پرده رهبری این گروه را به عهده داشت ابوحمزه المهاجر عضو سابق جهاد اسلامی مصر و از اعضای قدیمی القاعده بود که در سال ۲۰۰۳ پایه گروه القاعده عراق را بنا نهاده و اداره آن را به ابومصعب ارقاوی سپرده بود. ترکیب ابو عمر و المهاجر موجب شد خونین‌ترین ماه‌های عراق در دوره پس از اشغال با موج گسترده عملیات ترور و بمبگذاری در سراسر این کشور همراه شود. این حوادث بیشتر در مناطق شیعه نشین یا بغداد پایتخت عراق روی میداد اما به تدریج دامنه آن به استان‌های سنی نشین نظیر نینوا و الانبار نیز کشیده شد زیرا رهبری القاعده عراق کشتار مردم اهل سنت را در مناطقی که با دولت عراق یا ارتش امریکا همکاری میکنند نیز مجاز می‌دانست.
تشکیل شوراهای بیداری و تضعیف القاعده
کشتار بیرحمانه مردم به ویژه در مناطق سنی نشین باعث شد تا جنبشی تحت عنوان شورای بیداری (صحوات) از میان جوانان اهل سنت عراق برای مقابله با ترویج تروریسم تکفیری شکل گیرد. این جنبش در دوران اوج خود بیش از ۱۰۰ هزار عضو داشت که در کنار بازسازی مجدد ارتش عراق و حضور گسترده نظامیان امریکایی موجب تضعیف شدید تروریسم و محدودیت شدید حوزه فعالیت ابوحمزه المهاجر و گروهش شد.
در تاریخ ۶ آوریل ۲۰۱۰ نیروهای ویژه ارتش عراق با کشف محل زندگی ابوعمر البغدادی و ابوحمزه المهاجر در جنوب شهر تکریت، این منطقه را به محاصره خود درآوردند. ابوعمر و المهاجر با فعال کردن کمربند انفجاری خودکشی میکنند اما ۱۶ نفر از همراهان آنها توسط ارتش عراق دستگیر شدند. مقامات عراقی در آن زمان این عملیات را بزرگترین ضربه به القاعده تا آن تاریخ و به منزله پایان تروریسم در عراق میدانستند اما سرنوشت سودای دیگری در سر داشت.
ظهور زوج مخوف حجی بکر_ البغدادی و اوج گیری تروریسم
ماجرای زندان بوکا و آزادی افراد دستگیر شده در این زندان توسط نیروهای امریکایی را بسیاری از افراد مشتاق به مطالعات منطقه ای به یاد دارند. زندانی که در جنوب عراق به منظور نگهداری اعضای تروریست و یا افرادی که مظنون به ارتباط با گروه‌های تروریستی توسط ارتش امریکا دایر شده بود. در سال ۲۰۱۰ امریکایی ها به بهانه عدم وجود مدارک کافی برای اثبات اتهام، تعداد زیادی از زندانیان این محل را آزاد کردند. مشهورترین این افراد "سمیر عبد محمد الخلیفاوی" ملقب به "حجی بکر" سرهنگ سابق اطلاعات نیروی هوایی عراق و "ابراهیم عواد البدری السامرایی" ملقب به "ابوبکر البغدادی" بودند.
پس از مرگ ابوعمر و المهاجر، حجی بکر که نفر بعدی تشکیلات به حساب می‌آمد با یک ترفند زیرکانه گزینه مطلوب خود یعنی بغدادی را به رهبری گروه منصوب کرد. وی با ارسال نامه‌ای تحت این مضمون که "تمام رهبران با ریاست بغدادی موافقت کرده اند و رای شما باقی مانده " به تک تک اعضای شورای رهبری القاعده عراق، موفق شد موافقت عمده اعضا را برای ریاست البغدادی و در حقیقت ریاست خودش جلب کند. حجی بکر طراح اصلی هجوم داعش به خاک سوریه در زمانی بود که عمده اعضا معتقد بودند که نخست باید خاک عراق به شکل کامل به تصرف این گروه در بیاید.
اما پس از جدایی جولانی و گروه جبهه النصره از داعش بلافاصله حجی بکر طرح هجوم به شرق و شمال سوریه و تصرف مناطق وسیعی از استان‌های دیراور، حسکه، رقه و حلب را کلید زد. این حملات موجب شد تا در ابتدای سال ۲۰۱۵ مناطق تحت تصرف داعش در سوریه حتی وسیع تر از خاک عراق باشد. حجی بکر در میان نیروهایش به ارباب سایه‌ها مشهور بود به این دلیل که هرگز استقرار در مناطق محافظت شده این گروه در شهرهای اصلی تحت اشغال را قبول نمیکرد و معمولا در مناطق دورافتاده و یا حتی در مناطق تحت کنترل دشمنانش زندگی میکرد. این موضوع در مورد ابوبکر البغدادی نیز صدق میکرد که در حالی کشته شد که در غرب استان ادلب و محل تحت کنترل گروه هیات تحریرالشام زندگی میکرد که نفرت عمیق و کینه قدیمی از یکدیگر داشتند. سرنوشت حجی بکر نیز مشابه بغدادی بود. در سال ۲۰۱۴ محل حضور وی در خانه‌ای در شهر تل رفعت شمال استان حلب توسط همسایه وی لو میرود. تل رفعت در آن زمان تحت اشغال مخالفین دولت سوریه قرار داشت که بلافاصله به محل گزارش شده هجوم میبرند و حجی بکر در حالی که با اسلحه شخصی خود در حال درگیری بود به دست رقیب به هلاکت میرسد. مرگ حجی بکر موجب شد تا رهبری داعش مجددا از جناح بعثی این تشکیلات به افراد سلفی و تکفیری برسد.
زخمی شدن بغدادی و اداره امور توسط ترکمانی و العدنانی
نوامبر سال ۲۰۱۴ میلادی ابوبکر بغدادی در حمله جنگنده‌های امریکایی به محل ستش در شهر موصل به شدت زخمی شد. وی مدت‌ها توان فعالیت و اداره امور این گروه تروریستی را نداشت. در غیاب وی اداره تشکیلات داعش بر عهده ابومحمد العدنانی و ابومسلم الترکمانی بود.
طه صبحی فلاحه ملقب به ابومحمد العدنانی سخنگوی رسمی و مغز متفکر شورای رهبری داعش، متولد شهر ادلب سوریه بود که به هنگام تشکیل گروه "جماعت توحید و جهاد" در عراق به این گروه پیوسته و در سال ۲۰۰۵ توسط نیروهای امنیتی عراق دستگیر شد. العدنانی ۵ سال بعد در سال ۲۰۱۰ به دلایل نامعلوم از زندان آزاد شده و بلافاصله به عنوان یکی از اعضای برجسته شورای رهبری القاعده عراق و سپس داعش شروع به فعالیت میکند. العدنانی به عنوان طراح اصلی حملات تروریستی شهر پاریس در نوامبر ۲۰۱۵ شناخته میشود که منجر به کشته شدن بیش از ۱۳۰ نفر از شهروندان فرانسوی شد. وی سرانجام در آگوست سال ۲۰۱۶ میلادی در حمله یک فروند پهپاد پریدیتور امریکایی در شمال حلب به هلاکت رسید.
نفر دیگر فاضل الحیالی ملقب به ابومسلم الترکمانی نفر دوم داعش و جانشین ابوبکر بغدادی بود. وی زاده شهر تلعفر در استان نینوا بوده و با لقب حجی معتز نیز نام برده میشد.
پس از واقعه زخمی شدن ابوبکر بغدادی، العدنانی سخنگوی گروه طی سخنانی اعلام کرد که خلیفه داعش اعلام کرده که در صورت مرگش ابومسلم الترکمانی رهبر جدید این گروه خواهد بود.
الترکمانی به عنوان مسئول لجستیک و جابه جایی نیرو و تجهیزات این گروه مابین دو کشور عراق و سوریه شناخته میشد و همچنین طراح عملیات اشغال شهرهای موصل و تکریت نیز بود. آفتاب عمر ترکمانی نیز در آگوست سال ۲۰۱۵ غروب کرد و وی در حمله نیروی هوایی امریکا در شهر موصل به هلاکت رسید.
پس از مرگ عدنانی و ترکمانی دوره زوال این گروه تروریستی آغاز شد و تا پایان سال ۲۰۱۷ داعش تقریبا از تمامی مناطق تحت اشغال خود بیرون شده و با مرگ ابوبکر بغدادی در سال جاری میلادی دوره اخیر فعالیت تکفیری‌ها در سرزمین شام تقریبا خاتمه یافت.[مشرق]