صحیفه كامله سجادیه، چشمه بی پایانی است كه باران نیایش و مناجات را در سرتاسر عالم و تا دامنه قیامت جاری كرده و جان های شیفته و كام های تشنه انسان های حق طلب و معنویت خواه رابه زلال تمنّا، مصفّا گردانده و مشام جانهایشان را از عطر پاك بندگی الهی و رحمت بی پایان لطف خداوندی انباشته است.

این كتاب، نخستین نیایش نامه مكتوب جهان اسلام و سومین كتاب مقدس شیعیان است كه از وجود چهارمین امام معصوم صادره گردیده، پنجمین دُرّ ولایت آن را كتابت فرموده و ششمین كتابی است كه در اسلام تألیف یافته است.

امام زین العابدین(ع) به مقتضای زمان و با بهترین و زیباترین شیوه ممكن، نیازهای فطری انسان را بیان می كند، خویشتنِ آدمی را به او می شناساند و راه ارتباط و اتصال به خالق بی نیاز را به او می آموزد. بدین ترتیب انسان را در پیوندی وثیق و متین با محبوب و خالق خویش به اوج می رساند و از هر چه غیر اوست بی نیاز می سازد. از سویی چگونه دعا كردن را می آموزد و از سوی دیگر درقالب دعا به تعلیم دین و اصول اعتقادات دینی، اخلاق و ارزش های انسانی، حقوق و دیگر مسائل مذهبی، فرهنگی و اجتماعی می پردازد.

مراجعه تاریخی به عصر و زمانه ای كه آن حضرت در آن می زیسته و دعاهای گرانسنگ صحیفه سجادیه را در آن دوران القاء فرموده، به خوبی نشان می دهد كه دین و معرفت دینی در آن دوره با خطری بزرگ و آفتی سترگ مواجه بوده است. جمود فرهنگی و ركود علمی حاصل از سیطره زیانبار بنی امیّه بر امّت اسلامی، چنان فضای تاریكی را پدید آورده بود كه تنها، یك حركت اجتهادی فكری و اندیشگی جدید و یك جنبش علمی و فرهنگی نو پدید، می توانست آن فضای جامد و راكد را درهم شكند و به باز گشایی آفاق ذهنی و فكری مسلمانان بیانجامد. بدین ترتیب در كویر حیرت اندیشه سوز آن دوران، این سید ساجدان و زینت عابدان، امام علی بن الحسین(ع) بود، كه نقشه رهایی از سلطه سنگین و ظالمانه فكری و فرهنگی امویان را طراحی و با تأسیس و ایجاد مدرسه علمی، فرهنگی و دینی عظیمی، آن حركت علمی – دینی شگفت را پایه گذاری فرمود.

چنین حركتی وصدورچنین كتابی،همگان را بر آن داشت تادر حراست از آن بكوشند،حضرت صادق(ع)تلاش در راه حفظ و صیانت از صحیفۀ سجادیه را از فرزند خود خواست و در هنگام تحویل صحیفه به محمد و ابراهیم از آنان پیمان گرفت كه آن را از مدینه خارج نكنند، چرا كه فتنه ها در پیش است. زید بن علی بن الحسین(ع) نیز به فرزندش یحیی،دستوربه حفظ و حراست از صحیفه را داده بود. از این رو عالمان بی شماری در طول تاریخ تشیع،با تبعیت از ائمه اطهار(ع) و اعاظم مذهب، بر حفظ وحراست واستنساخ وتكثیرنسخ صحیفه سجادیه و همچنین دقت نظر و تأمل و شرح و تفسیراین كتاب ارزشمند، شخصاً اهتمام ورزیده اند.

جای آن دارد كه اندیشمندان شیعی، با نگاهی دیگر به این كتاب ارزشمند، در احیای مجدد آن قدم های بلندی بردارند، فرمان امام صادق(ع) بر حفظ و حراست از صحیفه را خطاب به خود دانند و خلأهای موجود را هر چه سریعتر از میان بردارند تا این كتاب از خطر انزوا و گوشه گیری در امان بماند و به فراموشی سپرده نشود.

در این مسیر پیشنهادات زیر به عنوان بایسته هایی در باب صحیفه سجادیه، مطرح می گردد.

1. اهتمام همگانی به صحیفه سجادیه؛

اندیشمندان و عالمان شیعی اذعان دارند صحیفه مكرمه سجادیه در ضوء نزول قرآن كریم نشأت یافته و ذخیره ای عظیم و برتر از همه ارزش هاست و حضرت زین العابدین علی بن الحسین(ع) آن را به امت اسلامی هدیه نموده. امّا می بینیم صحیفۀ سجّادیۀ، آنگونه كه شاید و باید، در بین عوام مردم تا اندیشمندان جامعه و عالمان دینی، مورد توجّه كافی و وافی قرار نگرفته است. به طور نمونه می توان گفت: مراسم بسیار كمی یافت می شود كه جهت زمزمۀ یك یا چند دعای صحیفه، بر پا شده باشد، در حالی كه مراسم دعای ندبه، كمیل و دیگر ادعیه، بحمد الله بسیار فراوان و پر رونق برگزار می گردد.

در هیچ یك از كتاب های درسی دانش آموزان، درسی پیرامون معرّفی صحیفه سجّادیّه وجود ندارد. در دانشگاه ها نیز حتی در رشتۀ معارف، بحث جامعی پیرامون صحیفۀ سجّادیّه صورت نمی گیرد، در حالی كه بسیاری از كتاب هایی كه مورد نیاز و توجّه دانش آموزان قرار نگرفته و حتّی نسخه ای از آن را ندیده اند، معرّفی و تجلیل می شود.

جای آن داردكه این كتاب مقدّس درحوزه های علمیّه، به عنوان متن درسی قرار گیرد، طلّاب علوم دینی به یادگیری وپرداختن به شرح وترجمۀ آن اهتمام ورزند واز غنای آن استفاده ها ببرند.

در بررسی اجمالی كه از چند كتاب موضوعی حدیث به عمل آمد، ارجاعات و استنادات به صحیفۀ سجّادیه، بسیار كم بود. در صورتی كه در بسیاری از موضوعات، می توان از فرازهای صحیفۀ سجّادیّه استفاده برد، ولی نویسندگان آن كتاب ها به دلیل عدم توجّه به صحیفه و فقدان موضوع بندی جامع صحیفه، نتوانسته اند از آن بهرۀ موضوعی گیرند. پس راهی طولانی را باید برای مطرح كردن صحیفه در جامعه پیمود. از عموم مردم گرفته تا اندیشمندان جامعه باید برای نشر و ترویج این اثر باقی امام سجاد(ع) اهتمام كنند.

2. تهیۀ كتابخانۀ دیجیتالی صحیفه سجّادیّه؛

تحوّلات دهه های اخیر در زمینۀ فن آوری ارتباطات واطّلاعات،ازجمله تولید نرم افزارهای رایانه ای و وجود شبكه های داخلی (اینترانت) و شبكۀ بین المللی (اینترنت)، اطّلاعات و انتقال آن وجستجو در متون را در كمترین زمان و با حداقل هزینه، ممكن ساخته است.

هر فرد با امكانات رایانه ای مناسب به اطّلاعات مورد نیاز خود دست می یابد، می تواند در رایانۀ خود صاحب هزاران كتاب و در شبكه های جهانی هزاران كتاب دیگر را جستجو كند و به كتابخانۀ خود بیفزاید. در این میان، تولید كننندگان متون دیجیتالی به رقابتی تنگاتنگ با كتابخانه ها و ناشران سنّتی برخاسته اند. رایانه های شخصی، لوح های فشرده، اینترنت، وب و همه زمینه های علمی كه برای اشاعه اطلاعات، ارزشی قائل بودند، به یاری این جریان شتافته اند.

امروزه تولید كنندگان نرم افزار، می توانند صدها و هزاران كتاب را در لوح های فشرده جای دهند، امكانات پژوهشی وسیعی را برای آن طرّاحی كنند و با كمترین هزینه به تمامی جهان ارسال دارند. تولیدكنندگان نرم افزارهای تحقیقاتی شیعی نیز با تولید نرم افزارهای غنی در وادی كتابخانه های دیجیتال، قدم های بلندی را در زمینه اطلاع رسانی متون دینی برداشته اند. ولی جای دانشنامه جامع صحیفه سجّادیّه همچنان خالی است.

در كنار نرم افزار، بایستی این كتاب ارزشمند را در شبكه های جهانی نیز بشناسانیم. اینترنت محیطی است كه همه روزه بر تعداد كاربران آن اضافه می شود، به طوری كه تعداد كاربران ایرانی از دویست هزار نفر در سال 1379 به شش میلیون و هفتصدو پنجاه هزار نفر در سه ماهه اول سال 1384 رسیده و 137 برابر افزایش یافته است. صفحات سایت ها نیز بیشترین بازدید كنندگان را دارند.

متأسّفانه دراینترنت به جزمتن صحیفه وشرحی از استادحسن ممدوحی وصوت بعضی از ادعیّه، هیچ اثر دیگری از صحیفه سجّادیّه وجود ندارد.

جای آن دارد كه با راه اندازی سایت ها و پایگاهجهای اینترنتی كه اختصاص به مطرح نمودن صحیفه سجّادیّه درشبكه های جهانی به زبان های مختلف جهان دارد،نوای دلنشین وكلمات بلندومعارف والای آن رابه گوش همگان برسانیم و عالم اسلام بلكه جهان فرو رفته در منجلاب شهوات را با این كلام وحی آشنا سازیم.

در این میان، وبلاگ ها و تالارهای گفتگو نیز نبایستی از نظر دور بمانند. كشور ایران دارای مقام سوم وبلاگ نویسی و فارسی دوّمین زبان وبلاگ نویسی در سطح دنیاست و تعدادجوانانی كه از وبلاگ استفاده می برند ودر تالارهای گفتگو شركت میجكنند، بسیار زیاد است.چرامامعارف دینی وصحیفه مباركه سجّادیّه را از این طریق به آگاهی دیگران نرسانیم؟

3. بازخوانی دعاهای صحیفه ، به صورت ادبیات روز؛

امروزه برای آشنایی نسل جوان با متون كهن ایران و جهان، از زبان روز و ادبیات جدید، استفاده های فراوان می شود. و برای معرّفی و برگردان آن به زبانی ساده و انتقال مفاهیم وگسترش شناخت آن،مقالات و كتاب های متعدّدی داریم.

در قدیم شاهنامه و مثنوی خوانی امری رایج بود، امّا امروز برای ترویج آن داستان های حماسی و پند های آموزنده به جوان امروز، بایستی از شیوه دیگری بهره گرفت و آن داستان های شیرین را در قالب ادبیات امروزی بیان كرد تا پس از آشنایی نسبی، خواننده به سراغ اصل و مرجع آن نوشتار برود، با آن آشنا گردد و بتواند از آن استفاده ببرد.

دریغا! كه مفاهیم بلند صحیفه سجّادیه و دعاهای روح بخش آن برای جوانان ما شناخته شده نیست، تا آنجا كه وقتی سخن از این كتاب مقدّس به میان می آید، بسیاری از مردم و حتی برخی از پژوهشگران به این كتاب به چشم كتابی دعایی برای برآورده شدن حاجات می نگرند. باید برای شناساندن این كتاب ارزشمند، با قلم روز و ادبیّات آشنا با مردم، قدم هایی برداشته شود تا پس از آشنایی اجمالی، مخاطبان را به سوی آشنایی هر چه بیشتر بكشانیم. باید در كتاب هایی با حجم پایین و در قطع های كوچك، نكته هایی از فراز های بعضی از دعاهای صحیفه ذكر شود و در اختیار همگان قرار گیرد و بر اساس آنها داستان و قطعات ادبی نوشته شود.

4. موضوع نگاری صحیفه سجّادیّه؛

نخستین فهرست نگاری در متون مقدّس اسلامی بر روی قرآن صورت پذیرفت. فرهنگ موضوعی قرآن سابقه كهنی ندارد، چرا كه گذشتگان برای موضوع یابی به ذهن خود رجوع می كردند، چون یا تمامی آیات و یا اكثر آن را حفظ بودند.

مركز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیّه اصفهان، چندین سال است اقدام به فهرست نگاری و موضوع یابی صحیفه نموده كه به زودی در چند مجلد به چاپ خواهد رسید. ولی این به معنای پایان كار نیست. محقّقان و دانشمندان اسلامی در جهت موضوع نگاری دقیق صحیفه، باید گام های مؤثّری بردارند.

5. تلاوت و صوت دلنشین صحیفه سجّادیّه؛

امروزه با پیشرفتی كه دستگاه های صوتی داشته اند، انواع صوت ها با كیفیّت بالا در حجم بسیار كم، در دسترس همگان قرار دارد. دستگاه های MP3 توانسته است جای ضبط صوت های قبلی را پر كند. نوار های كاست كم كم جای خود را به CD می دهند.

ابزار دیگر،MP3 PLAYERاست كه با حجمی بسیار ناچیز،می تواند ده ها ساعت صوت را درخود جای دهد وهمیشه همراه كاربر باشد.

تولید كنندگان صوت ها و نواهای مذهبی از این تكنولوژی استفاده بردند و هم اكنون شاهد صدها ترتیل كامل قرآن در سایت ها هستیم. در كشور ما نیز، علاوه بر ارائه ترتیل قرآن كریم توسّط چندین قاری برتر كشور، توسّط شورای عالی قرآن، مداحی ها و مرثیه سرایی ها و دعاها به صورت MP3 ارائه گردیده است. در این میان صوت صحیفه سجّادیّه در سایت های اینترنتی ارائه گردیده، كه جای آن دارد، اولاً با نواها و صوت های متعدّدی ارائه شود، ثانیاً در ترویج و همگانی كردن استفاده از آن قدم های بعدی را برداریم.

6. احیای ترجمه ها و شرح های صحیفه سجّادیّه؛

صحیفه سجّادیّه از نخستین كتاب هایی است كه در سده آغازین ظهور اسلام به بیان و بنان امام معصوم تألیف و تصنیف یافته و بدین جهت در شمار امّهات تراث حدیثی اهل بیت عصمت قرار دارد.عالمان دینی بر شرح و ترجمه آن اهتمام فراوانی گمارده اند. متأسفانه بسیار از آن شروح هنوز به صورت نسخه های محدود خطّی در گوشه های گنجینه های شخصی و عمومی، كناره انزوا گزیده اند، كه جای آن دارد احیاگران تراث شیعی در جهت احیای این آثار، بیشتر اهتمام كنند. احیای آن شروح می تواند در زمینه زنده نگهداشتن درون مایه این كتاب مقدس، اثرآفرین باشد.

7. ترجمه صحیفه به زبان های مختلف؛

تا آن زمان كه اسلام به سرزمین حجاز و بین اعراب، محدود بود نیازی به ترجمه قرآن و احادیث صادره از نبی مكرم و ائمه معصومین(ع) به دیگر زبان ها احساس نمی شد. در آن زمان، سؤالهای اعراب از كلمات قرآن و روایات، در حقیقت نیاز تفسیری و توضیحی بود كه آن هم با پرسش مستقیم ازپیامبراكرم و ائمّه اطهار(ع) یا اصحاب پیامبر برطرف می شد.

اما از آن زمان كه مسلمانان پا را از مرزهای حجاز فراتر نهادندو ملت های غیر عرب به اسلام گرویدند و به تلاوت قرآن علاقه مند شدند، برای آشنایی آنان با قرآن و كلام پیامبر و ائمه معصومین(ع) نیاز شدید به فهم لغت عرب و ترجمه قرآن و احادیث پدید آمد.

امروزه كه اسلام از مرزهای جغرافیایی گذشته و در همه ممالك نفوذ كرده، نیاز بیشتری به ترجمه متون مقدس اسلامی احساس می شود.

اگر سهم مسیحیان را در ترجمه كتاب مقدس، از زمان مسیح تاكنون هر ساله یك عنوان فرض كنیم، سهم مسلمانان در ترجمه قرآن به دیگر زبان ها، از زمان نزول قرآن تاكنون هر بیست سال یك عنوان بوده است.

در ترجمه نهج البلاغه وضعیت اسف بارتر است، چرا كه ترجمه نهج البلاغه به دیگر زبان ها فقط 9 عنوان و سهم صحیفه سجّادیه در ترجمه به زبان های دیگر بسیار ناچیز است. هم اكنون صحیفه سجادیّه به جز زبان فارسی، تنها به زبان های انگلیسی، تاجیك، اردو، روسی، ترجمه ای یگانه شده و دیگر زبان ها از ترجمان صحیفه بی بهره مانده اند.

در جهان امروز كه نیاز بشریت به مناجات عارفانه با خالق یگانه بسیار احساس می شود باید با ترجمه های زیبا از صحیفه سجّادیه، راه مناجات و راز و نیاز عارفانه را به بشریتِ امروز آموخت. بدین سان می توان باورهای اصولی، اعتقادی را به او فرا دهیم و سیمای انسان و فضائل انسانی را در قالب بی بدیل مناجات و دعا برای وی تبیین كنیم.

8. شرح موضوعی صحیفه سجّادیّه؛

فایده تفسیرهاوشرح های موضوعی رامی توان در چند مورد دانست. اوّلاً ابهاماتی كه در بدو نظردربعضی ازآیات ویا فرازها به چشم می خورد را رفع می كند.ثانیاًآگاهی ازشرایط وخصوصیّات مختلف آن موضوع را فراهم می آورد و دست یابی به یك تفسیر و شرح جامع درباره موضوعات مطرح شده را آسان می سازد. ثالثاً راه دست یابی به اسرار و پیام های تازه را هموار می كند. همچنین خصوصیّات و فوائد، مفسران را بر آن داشته تا علاوه بر تفسیر آیه به آیه، به تفسیر موضوعی قرآن روی نمایند.

صحیفه سجّادیّه شروح فراوانی دارد. ولی هیچ یك از شارحان به صورت موضوعی، صحیفه سجادیّه را به نگارش شرح نیازموده و صحیفه سجّادیّه، در اینجا نیز ـ مانند بسیاری از موارد ـ در انزوا زیسته و هیچ عالمی در زمینه شرح موضوعی صحیفه سجّادیه اثری ارائه نكرده است.

9. معناشناسی واژگان صحیفه سجّادیّه؛

ترجمه و شرح لغات عربی در كتاب های قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجّادیه، برای كسانی كه زبان مادریشان غیر عربی است و حتی عرب زبانانی كه از لغت فصیح عرب فاصله گرفته اند، بسیار كارگشا است و به آنها كمك می كند تا معانی دشوار را دریابند.

برای صحیفه سجادیّه چند كتاب ترجمه لغات نگاشته اند، از جمله:

1 ـ حل لغات الصحیفه السّجادیّه. اثر محمد باقربن محمد شفیع منجم، كه به توضیح بعضی از لغات و فرازهای دعا پرداخته است.

2 ـ فرهنگ صحیفه سجّادیّه. نوشته منصور خاكسار، در این كتاب به ترجمه های متعدد از هر واژه پرداخته شده است.

3 ـ لغت نامه صحیفه سجّادیّه. به ترجمه بسیاری از لغات صحیفه در ذیل هر فراز پرداخته است.

با توجه به كتاب های ترجمه لغات صحیفه سجّادیه كه در دسترس است، بایستی اذعان كرد تمامی این كتاب ها در پی ترجمه تحت اللفظی بعضی از كلمات صحیفه بوده اند و هیچ اهتمامی به شرح واژگانی صحیفه، نداشته اند.

جای آن دارد به واژه شناسی، معنا شناسی و شرح واژگان صحیفه سجّادیه پرداخته شود و با استناد به منابع دست اول و كهن، كتاب هایی در شرح كلمات و جملات صحیفه به صورت مستقل تدوین شود.

10. ترویج صحیفه سجّادیّه دربین اهل سنّت؛

صحیفه سجّادیه به شكل خطاب به خداوند و گفتگوی نیایشی با اوست و در قالب اعلام نیاز ها و حاجت خواهی انسان از خداوند تعالی است، لیكن متن ناب دینی است كه مجموعه ای انعكاس یافته از وحی الهی را در بر دارد. این متن در بین عوام اهل سنت و حتی اندیشمندان آنان ناشناخته مانده است.

11. یافت و احیاء روایت های دیگر از صحیفه سجّادیّه؛

صحیفه كامله سجّادیه، با استناد متّصل توسّط صدها محدّث و دانشمند اسلامی، روایت شده واسناد ونسخه های متعدّدی ازآن دردست می باشدو روایات وتعداد مشایخی كه صحیفه را روایت كرده اند به حدّ تواتر و تعدّد رسیده است.

كشف روایات متعدد ازصحیفه،ما را در یافتن دعاهای مفقوده صحیفه یاری كرده در اتقان نسخه ای نهایی ازصحیفه نقش آفرین است.

بایسته های یازده گانه ای كه ذكر شد نخستین قدم هایی است كه باید برای معرفی زبور آل محمد برداشته شود. در این مسیر نباید نگارش دانشنامه ای جامع را جهت صحیفه سجّادیه و راه اندازی بنیاد و پژوهشگاهی جهت تحقیق، پژوهش و ایجاد مأمنی برای محقّقان صحیفه پژوه را از خاطر دور كرد.

سید احمد سجادی

ماهنامه آموزشی، اطلاع رسانی معارف - شماره 41